-
1 биләп алу
завладе́ть -
2 биләү
I перех.1) владе́ть, овладе́ть (чем-л.), занима́ть (что-л.)җир биләү — владе́ть землёй, землевладе́ние
2) занима́ть/заня́ть (какое-л. пространство)бөтен рәтне биләү — заня́ть весь ряд ( в театре)
ишегалдының яртысын бакча били — полови́ну двора́ занима́ет сад
3) перен. охва́тывать/охвати́ть (душу, сердце и т. д.)күңелне җылы хисләр били — се́рдце охва́тывают тёплые чу́вства
күңелгә якын моңнар бөтен җанымны биләде — дороги́е се́рдцу мело́дии охвати́ли всю мою́ ду́шу
•- биләп тору II сущ.пелёнка || пелёночныйап-ак йомшак биләү — бе́лая мя́гкая пелёнка
III перен.биләүне чишү — распелена́ть
пелена́ть/спелена́ть, запелена́ть ( ребёнка)ак биләүгә биләү — пелена́ть в бе́лую пелёнку
-
3 дикъкатен алу
= дикъкатен биләү; дикъкатен тарту; дикъкатен җәлеп итү привлека́ть/привле́чь внима́ние -
4 дикъкатен биләү
-
5 күңел
I сущ.1) душа́, се́рдце || душе́вный, серде́чныйкүңелне тынычландыру — успоко́ить ду́шу (сер́дце)
күңел кичерешләре — душе́вные (серде́чные) пережива́ния
күңел җылысы — душе́вная теплота́
күңел кыйналу — душе́вно страда́ть
күңел пошыну — душа́ не на ме́сте
күңел рәхәтләнү — блаже́нствовать душо́й
күңел теләү — захоте́ть
кеше күңеле - кара төн — (посл.) чужа́я душа́ - потёмки
2)а) вну́тренний, духо́вный миркүңел байлыгы — бога́тство духо́вного ми́ра
күңеле шундый — духо́вный мир его́ тако́в
б) хара́ктер, сво́йство хара́ктеракүңеле каты - теле татлы — (погов.) хара́ктер его твёрд, (но) речь сла́дка
3) расположе́ние духа́; настрое́ние, дух; самочу́вствиекүңелем бозылды — у меня́ испо́ртилось настрое́ние (от чего-л.)
4)а) симпа́тия, любо́вь; расположе́ние, устремле́ние к кому, чему-л.минем сиңа күңелем бар — у меня́ есть симпа́тия к тебе́
ана күңеле балада, бала күңеле далада — (посл.) любо́вь ма́тери - к дитя́ти, а у того́ - к степи́
б) диал. жела́ниекүңелем шул — моё жела́ние таково́
5) ду́мы, мысль, мы́сли; созна́ниекүңеле бу эштән ерак — ду́мы его́ далеки́ от э́того де́ла
6) па́мятькүңелдә йөртү (саклау) — храни́ть в па́мяти
7) интуи́ция, душа́күңеле белән сизенү — чу́вствовать, чу́ять душо́й; интуити́вно дога́дываться
күңелем алдамый — интуи́ция (меня́) не обма́нывает (меня́ не подво́дит)
8) в знач. нареч. күңелдә в уме́бишне язабыз, бер күңел(дә) — пять запи́шем, оди́н в уме́
•- күңел аздыру
- күңел аздыручы
- күңел азу
- күңел белән
- күңелем белән
- күңелең белән
- күңеле белән
- күңел белән уйлап
- күңел белән уйлау
- күңел беркетү
- күңел биздергеч
- күңел кайтаргыч
- күңел биздерү
- күңел кайтару
- күңел боегу
- күңел борчылу
- күңел тынычсызлану
- күңел бушату
- күңел газабы
- күңел газаплары
- күңел йомшару
- күңел йомшау
- күңел кайту
- күңеле кайту
- күңел киңлеге
- күңел күтәрелү
- күңел күтәрү
- күңел күтәрмәү
- күңел күтәрә алмау
- күңел нечкәртү
- күңел нечкәрү
- күңел өчен
- күңелен күрү
- күңелен табу••күңел белән дә, тәне белән дә — душо́й и те́лом
күңел(е) буш — (мне, тебе́, ему́) ску́чно, в (мое́й, твое́й, его́) душе́ пустота́
күңел даруы — бальза́м для души́; лека́рство от душе́вных мук
күңел җиңеләю — полегча́ть на душе́
күңел(не), күңелен җиңеләйтү — облегчи́ть (отвести́) ду́шу; изли́ть ду́шу
күңел иләсләнү — искуша́ться душо́й
күңел йогышу (йогу) — см. күңел яту
күңел курку — опаса́ться всей душо́й, си́льно боя́ться, тру́сить
күңел капчыгын чишү — изли́ть ду́шу (букв. развяза́ть мешо́к души́)
күңел (күңеле) киңәю — расще́дриться душо́й
күңел (күңеле) китек (сынык) — оби́женный (жизнью, обстоятельствами); впа́вший в уны́ние; нужда́ющийся в подде́ржке
күңел котырыгы (азынуы) — распу́щенность, жа́дность (до наслаждений, славы и т. п.)
күңел кошы — поэт. возлю́бленная (букв. пти́чка души́)
күңел кылы (кыллары) — поэт. стру́ны души́
күңел кылына тию — затро́нуть чу́вствительные стру́ны (души́)
күңел кымырҗу — беспоко́иться, име́ть жела́ние
күңел кытыклану — зуде́ть || зуд в душе́; лёгкое возбужде́ние в душе́
күңел кәгъбәсе (күңелгә кәгъбә) итү (кылу) — де́лать, сде́лать возлю́бленной (возлю́бленным); сде́лать да́мой се́рдца
күңел күге — поэт. духо́вный мир (букв. небеса́ души́)
күңел сүрелү — разочарова́ться; охладе́ть душо́й
күңел сыну — па́дать/пасть ду́хом; надломи́ться (вследствие неудач, разочарований и т. п.)
күңел (күңеле) тар — чёрствый, злой (душо́й); зави́стливый; скупо́й
күңел тарлыгы — чёрствость, злость в душе́; зави́стливость; ску́пость
күңел тарлыгыннан — от за́висти
күңел тартуы — влече́ние се́рдца
күңел тартылу — вле́чься, тяну́ться (о душе, сердце)
күңел (күңеле) төзек — с до́брыми чу́вствовами; добронра́вный, благонра́вный
күңел төзеклеге — до́брый настро́й души́, добронра́вие, благонра́вие
күңел (күңелеңне) төшерү — поддава́ться, подда́ться уны́нию
күңел тулу — расчу́вствоваться, доходи́ть до слёз; пла́кать от полноты́ чувств
күңел түгелү — см. күңел ташу
күңел үсү (үсеп китү) — окрыля́ться/окрыли́ться душо́й (после хорошего обращения, одобрения, успеха и т. п.)
күңел (күңеле) хуш — в до́бром расположе́нии ду́ха
күңел хушлану — удовлетворя́ться, умиротворя́ться ( малым)
күңел хушлыгы — удовлетворе́ние, умиротворе́ние, дово́льство ( малым)
күңел эрү — отта́ять душо́й
күңелгә авыр булу (килү, тоелу) — быть в тя́гость душе́; душа́ не лежи́т; дави́ть на ду́шу
күңелгә авырлык — тя́жесть на душе́
күңелеңә авыр алма, ләкин... — не воспринима́й тяжело́, но... (при нелицеприятном высказывании кому-л.)
күңелгә (кереп) утыру — ( навсегда) запомина́ться; запечатле́ться в душе́
күңелгә китерү — вспомина́ть, вспо́мнить (усилием воли, специально)
күңелгә таш булу (булып төшү) — лечь ка́мнем на́ душу (на́ сердце)
күңелгә төен (төер) — оса́док на душе́
күңелгә ут салу (ягу) — см. ут салу
күңелгә якын алу — принима́ть/приня́ть бли́зко к се́рдцу
күңелгә яту — нра́виться, понра́виться
күңелгә ятышлы (ятымлы) — уго́дный душе́
күңелдән алып ташлау — забы́ть насовсе́м, предава́ть забве́нию
күңелдән китмәү — остава́ться в па́мяти; ника́к не забыва́ться
күңелем синдә генә — то́лько к тебе́ лежи́т моё се́рдце
яшь чагында кемне сөйсәң, күңелең шуңарда була — ( песня) кого́ лю́бишь в мо́лодости, к тому́ и лежи́т се́рдце
күңелләр күтәренке — дух ( наш) бодр; настрое́ние припо́днятое
күңелең булсын! — будь по-тво́ему!
күңелне йомшарту — смягча́ть/смягчи́ть ду́шу (кого-л.), ублажа́ть (кого-л.)
- күңел җитүкүңелемне (өметемне) өзмим әле — я ещё наде́юсь на твою́ любо́вь
- күңел капчыгы
- күңел чиләге
- күңел чүлмәге
- күңел каралу
- күңел киң
- күңеле киң
- күңел китеклеге
- күңел кубу
- күңел кузгалу
- күңел кәгъбәсе
- күңел көзгесе
- күңел күзе
- күңел өшеткеч
- күңел салу
- күңел тарту
- күңел төбе
- күңел төшү
- күңел туңу
- күңел түре
- күңел түреннән
- күңел утыру
- күңел яту
- күңелгә яту
- күңелгә беркетү
- күңелгә керү
- күңелгә килү
- күңелгә салу
- күңелгә тию
- күңелдә төен булу
- күңелдә төер булу
- күңелдә төер булып калу
- күңелдә төер булып тору
- күңел ташу
- күңелгә утыру
- күңелдән чыгару
- күңелен алу
- күңелен аудару
- күңелен аулау
- күңелен сындыру
- күңелен китү
- күңел ачу
- күңелен ачу
- күңеле булу
- күңел булу
- күңелне биләү
- күңелен биләү
- күңелне бәйләү
- күңелне киң тоту
- күңелеңне киң тот!
- күңелне тырнау II сущ.; диал.грудь; торс, бюсткүңелдән ары күренми ул — то, что ни́же бю́ста, не должно́ быть ви́димым (т. е. неприлично рассматривать)
-
6 акыл
сущ.1)а) ум, ра́зум; интелле́кт || у́мственный (труд), интеллектуа́льныйакыл яшьтә түгел - башта — (посл.) ум не в во́зрасте, а в голове́
акыл зәгыйфьлеге — у́мственная сла́бость
б) ум, рассу́док, рассуди́тельность || у́мственный, рассу́дочный ( анализ)в) благоразу́мие, рассуди́тельность; созна́ние, созна́тельностьакылың кайда иде соң синең? — где́ же была́ твоя́ рассуди́тельность (благоразу́мие)?
г) ум, разу́мность, (как сле́дствие о́пыта) ум-ра́зум, му́дрость; умудрённостьпрактик акыл — практи́ческий ум (му́дрость, умудрённость)
мәкальдә чагылган тирән акыл — глубо́кая му́дрость, отражённая в посло́вице
2) разг.а) мысль, иде́якаян килде әле сиңа бу акыл ? — отку́да у тебя́ э́та мысль?
б) сове́т, наставле́ниеаның акылы белән йөрсәң... — бу́дешь его́ слу́шаться... (ещё и не то бу́дет)
ата-ана акылын тоту — приде́рживаться (слу́шаться) роди́тельского наставле́ния
3) в знач. нареч. акылга у́мственно, интеллектуа́льно, в у́мственном (интеллектуа́льном) отноше́нии (созреть, подняться); по уму́ (уму́-ра́зуму), умо́м ( быть выше или ниже кого)акылга бер чамарак алар — у́мственно они́ почти́ одина́ковы
акылга үсү — вы́расти (созре́ть) у́мственно
4) в функ. сказ. акылында вменя́емый спец. (преступник, подсудимый)•- акыл теше
- акылы сау
- акылга сау••акыл алдан йөрү — быть сообрази́тельным (сметли́вым, предусмотри́тельным, дальнови́дным, дога́дливым), быть спосо́бным предви́деть (предусмотре́ть)
акыл арттан йөри — ≈≈ за́дним умо́м кре́пок
акыл башка килү — см. акылга килү 1)-3)
акыл баштан китү — см. акыл китү 1), 2)
акыл белән эш итүчән — рассуди́тельный; толко́вый
акыл бизмәненә салу (салып үлчәп карау) — в голове́ (уме́) взве́шивать (взве́сить, прики́дывать/прики́нуть); см. тж. акыл белән уйлап карау
акыл булсын — пусть (э́то) бу́дет (послу́жит) уро́ком; э́то кому́ нау́ка (на бу́дущее); что́бы (впредь) непова́дно бы́ло ( кому)
акыл җиңеләю — см. акылга җиңеләю
акыл җитү — сообрази́ть ( что), догада́ться ( о чём), доду́маться ( до чего), умудри́ться, ухитри́ться
акыл ирешми — см. акыл җитми
акыл кергән — умо́м (у́мственно) вы́рос; умудрён ( жизненным опытом); в (при) своём (здра́вом) уме́; со свои́м умо́м
акыл кертү — см. акылга утырту 1)
акыл кушканча — по веле́нию ума́ (делать что, поступать как), по веле́нию (тре́бованию) рассу́дка
акыл өләшкәндә йоклап калган (йоклап биләмдә, урманда, мич башында калган) — см. акылсыз 1) а); акылга сай 1)>
акыл өләшү — см. акыл өйрәтү 2)
акыл сата башлау — ирон. зау́мничать, зау́мничаться
акыл сыеклану — прост.; см. акылга җиңеләю
акыл сыйдырмау — см. акылга сыймау
акыл утырту — см. акыл керү
акыл утыру — см. акыл керү
акылга зәгыйфь — см. акылга җиңел 1)
акылга муафыйк — см. акылга ятышлы 1)
акылга (акылы) үсмәгән — умо́м не вы́шел
акылга туймаган — см. акылсыз 1) а), 2)
акылга утыру — см. акыл керү
акылга яту — каза́ться (показа́ться, представля́ться) разу́мным (благоразу́мным, рациона́льным, логи́чным)
акылга өйрәтү — см. акыл өйрәтү
акылдан шашкан — см. акылдан язган
акылдан шашу — см. акылдан язу
акылдан ычкыну — прост.; см. акылдан язу
акылны алу — см. акылдан яздыру
акылны башка җыю — см. акылны җыю
акылны эчү — прост. ра́зум (ум) пропива́ть (пропи́ть)
акылны югалту — см. акылдан язу 3)
акылы бармакка урарлык (чорнарлык) та юк — ума́ ни на грош у него́
акылы кыска — ум ко́роток ( у кого)
акылы (акылга) сау — в себе́, в здра́вом уме́, в по́лном (здра́вом) рассу́дке
акылы эшли — голова́ ( чья) рабо́тает (ва́рит, сообража́ет)
акылың алтын икән — ирон.; шутл. ишь како́й, у́мный (у́мник, у́мница) (вы́искался, нашёлся), губа́ не ду́ра; ишь чего́ захоте́л (... куда́ махну́л)
акылы үзе белән — семь пя́тниц на неде́ле
- акыл алу- акыл белән уйлап карау
- акыл бирү
- акыл җитмәслек
- акыл җитми
- акыл иясе
- акыл йөртеп карау
- акыл йөртү
- акыл керү
- акыл сату
- акыл китү
- акыл өйрәтү
- акылга өйрәтү
- акыл сайлыгы
- акылга җиңел
- акыллы җиңел
- акылга җиңеллелек
- акылга җиңеләю
- акылга килү
- акылга сай
- акылы сай
- акылга сайлык
- акылга сыймау
- акылга таман
- акылы таман
- акылга таманча
- акылы таманча
- акылга утырту
- акылга ятышлы
- акылдан язган
- акылдан яздыру
- акылдан язу
- акылдан язып
- акылдан язар дәрәҗәдә
- акылны җыю
- акылы башында
- акылында
- акылы камил
- акылы төштән соң
- акылы үзе белән
- акылы үзендә
- үз акылы үзендә -
7 чәнчү
перех.1) коло́ть, уколо́ть; вка́лывать/вколо́ть, вонза́ть/вонзи́ть, пронза́ть/пронзи́ть, втыка́ть/воткну́ть || ука́лывание, втыка́ние, вонза́ниештык белән чәнчү — коло́ть штыко́м
энә белән чәнчү — уколо́ть иго́лкой
2) коло́ть || ко́лики, резь, простре́л, колотьёйөрәк чәнчә — ко́лет се́рдце
бил тирәләремдә чәнчү сизәм — в поясни́чной о́бласти чу́вствую ко́лики
3) безл. коло́тьсяылыс чәнчә — хво́я ко́лется; см. тж. кадалу
4) перен. язви́ть, съязви́ть, кольну́ть, сде́лать ко́лкое замеча́ние, подде́тьчәнчеп әйтү — кольну́ть, съязви́ть
•- чәнчеп алу
- чәнчеп бетерү
- чәнчеп елмаю
- чәнчеп карау
- чәнчеп кую
- чәнчеп тишү
- чәнчеп үтерү
- чәнчеп чыгару
- чәнчеп чыгу
- чәнчү алу
- чәнчү үләне
- чәнчү уты -
8 аралау
перех.1) раздвига́ть/раздви́нуть (ребят, стоящих группой на пути) || раздвига́ниекешеләрне аралый-аралый үтү — проходи́ть, раздвига́я люде́й
2) раздвига́ть/раздви́нуть, разводи́ть/развести́ ( что) (кусты перед собой) || раздвига́ние; разведе́ние, разво́д, разво́дка; раздви́жка спец.камышны аралый-аралый күлгә керү — входи́ть в о́зеро, раздвига́я (разводя́) камыши́
3) перебира́ть/перебра́ть (овощи, фрукты, семена); разбира́ть/разобра́ть; сортирова́ть, рассортиро́вывать/ рассортирова́ть, пересортиро́вывать/пересортирова́ть || перебо́рка, разбо́р, разбо́рка; сортирова́ние, сортиро́вка, рассортиро́вывание, рассортиро́вка; пересортиро́вкаалманы аралап черекләрен аеру — перебира́ть я́блоки и отдели́ть гниль
4) перебира́ть/перебра́ть || перебо́ркабармаклар белән чәчне аралау — перебира́ть па́льцами во́лосы
5) разбира́ть/разобра́ть ( уложенную мотком или спутавшуюся верёвку) || разбо́р, разбо́рка6) проре́живать, разрежа́ть/разреди́ть (морковь, редиску на грядках)7) высвобожда́ть/вы́свободить; выпу́тывать/вы́путать (парашютиста, запутавшегося в стропах) || высвобожде́ние, выпу́тываниебәбине биләүләреннән аралау — вы́свободить ребёнка из пелёнок
8) разнима́ть/ разня́ть, разводи́ть/развести́ ( дерущихся); раста́скивать/растащи́ть || разнима́ние, разведе́ние, разво́д; раста́скивание9) отта́скивать/оттащи́ть; отводи́ть/отвести́ || отта́скивание ( дерущихся мальчиков); отведе́ние, отво́дярсыган егетне иптәшләре аралады — разъярённого па́рня оттащи́ли его́ това́рищи
10) вступа́ться/вступи́ться, заступа́ться/ заступи́ться ( за кого); защища́ть/защити́ть ( кого); вступа́ться/вступи́ться, заступа́ться/заступи́ться, защища́ть/защити́ть ( кого)көчсезләрне аралау — вступа́ться (заступа́ться) за сла́бых; защища́ть сла́бых
11) перен. огражда́ть/огради́ть, защища́ть/защити́ть (от нападения, нападков, сплетен)13) перен. обделя́ть (обдели́ть) (внима́нием); обходи́ть/обойти́; обижа́ть/оби́детьятим баланы аралаучы үги ана — ма́чеха, кото́рая обделя́ет ребёнка-сироту́
•- аралап калу
- аралап алып калу -
9 бару
неперех.1)а) ходи́ть, идти́; е́здить, е́хать; плыть, лете́ть (удаляясь от говорящего или от места жительства говорящего, или минуя его) || хожде́ние, езда́, пла́вание, полётәнә бара ул — вон он (она́) идёт
бармаган җирем калмады — я всё обошёл (объе́здил); я везде́ побыва́л (букв. не оста́лось ме́ста, где я не́ был)
урам буйлап бару — идти́, е́хать по у́лице
тау Мөхәммәткә бармаса, Мөхәммәт тауга бара — посл. е́сли гора́ не идёт к Магоме́ту, то Магоме́т идёт к горе́
б) ходи́ть, идти́, е́здить, е́хать, плыть, лете́ть (двигаясь в определённом направлении, определённым образом)җәяү (җәяүләп) бару — идти́, ходи́ть
атта, арбада машинада бару — е́хать, е́здить; дви́гаться ( на чём)
бару, моннан — уйди́, уходи́ отсю́да
3) (-га бару) ходи́ть, сходи́ть; е́здить, съе́здить || пое́здка заче́м ( в определённое место)калага бару — съе́здить в го́род
суга бару — сходи́ть за водо́й
сунарга бару — идти́, сходи́ть на охо́ту
чакырган җиргә бару — съе́здить, сходи́ть по приглаше́нию
4) (-га бару) уходи́ть, идти́, пойти́, е́хать, е́здить, пое́хать, что́бы... (в, за, с це́лью, на)балыкка бару — пое́хать, пойти́ порыба́чить
кунакка бару — пойти́ в го́сти
ипигә бару — пойти́ за хле́бом ( в магазин)
укырга бару — пойти́, пое́хать учи́ться ( в школу)
5) продолжа́ться, происходи́ть, идти́ (о каких-л. процессах, событиях и пр.)бәхәс озак барды — спор продолжа́лся до́лго
••эш бара, кантур яза — погов. дела́ иду́т, конто́ра пи́шет
кайда көрәш бара, егет шунда — посл. джиги́т там, где идёт борьба́
6) выполня́ть, исполня́ть (какие-л. постоянные обязанности кем-л.)укудан яхшы бару — хорошо́ учи́ться, хорошо́ выполня́ть учени́ческие обя́занности (уроки и пр.)
7) подойти́, подходи́ть, быть приго́дным; годи́ться, пригоди́тьсябу эш сиңа бармый — э́то де́ло не для тебя́ (не по тебе́)
мондый план бармый — тако́й план ( действий) не приго́ден (не годи́тся)
8) быть к лицу́; быть по вку́су; см. тж. килешүсинең яулыгың кара, сиңа ак яулык бара — ( песня) твой плато́чек чёрен, а ( между тем) тебе́ к лицу́ бе́лый
9) быть не в (на) по́льзушәраб миңа бармый — вино́ мне не на по́льзу
10) (кемгә бару) выходи́ть/вы́йти за́муж ( за кого)••иргә барганчы, биләүсә әзерләмә — посл. (букв. не гото́вь пелёнки (до) ра́ньше заму́жества)
11) (-га бару) пойти́ ( на что), сметь (посме́ть, реши́ться) (на что-л. рискованное, опасное или недозволенное)җинаятькә бару — пойти́ на преступле́ние
ничек син шундый эшкә бардың? — как ты пошёл на тако́е де́ло?
12) проявля́ть/прояви́ть (какое-л. определённое) ка́чествояшьлегеңә барасың — проявля́ешь свою́ мо́лодость (т. е. неопытность, горячность и т. п.)
чаялыгына барып — прояви́в бо́йкость хара́ктера
үҗәтлегенә барды — проявля́л нену́жное упо́рство
13) в сочет. с вспом. гл. дип продолжа́ть/продо́лжить утвержда́ть, что..., остава́ться при ( определённом) мне́нии; отста́ивать (какое-л.) мне́ниебелмәдем, күрмәдем дип бару — продолжа́ть утвержда́ть, что, мол, я не знал, не ви́дел
эшне башларга кирәк дип бару — отста́ивать мне́ние о том, что ну́жно начина́ть де́ло
14) в повел. накл. бар поди́, попро́буйалдарсың, бару, Фәритне — попро́буй, обмани́ Фари́та
15) в ф. барып перед глаголом, несущим основное значение, передаёт значение целенаправленности действия (в ряде случаев переводится приставками за-, по-)барып алу — забра́ть, закупи́ть
барып килешү — пойти́ и помири́ться
барып күрү — посмотре́ть; сходи́ть, съе́здить для того́, что́бы ( самому) уви́деть
16) -
10 дикъкать
сущ.1) внима́ние; см. тж. игътибардикъкатькә лаек идея — иде́я, досто́йная внима́ния
бөтен дикъкатьне туплау — сосредото́чить всё внима́ние
укучылар дикъкатенә тәкъдим итү — предложи́ть внима́нию чита́телей
2) как обращение, выраж. просьбу, приказание сосредоточитьсядикъкать, иптәшләр! белдерү тыңлагыз — внима́ние, това́рищи! слу́шайте объявле́ние
•- дикъкатен биләү
- дикъкатен тарту
- дикъкатен җәлеп итү
- дикъкать белән
- дикъкать итү
- дикъкать бирү -
11 соңгы
1. прил.1) в знач. после́днийкитапның соңгы бите — после́дняя страни́ца кни́ги
соңгы звонок — после́дний звоно́к
айның соңгы көне — после́дний день ме́сяца
иң соңгы — са́мый после́дний
соңгы теләк — после́днее жела́ние
соңгы көчен туплап — собра́в после́дние си́лы
2) после́дний, еди́нственный; еди́нственный оста́вшийсясоңгы патронына кадәр — до после́днего патро́на
соңгы таянычым — еди́нственная (моя́) опо́ра
3) после́дний, предсме́ртныйсоңгы сулышка кадәр — до после́днего дыха́ния
соңгы теләк — после́дняя (предсме́ртная) во́ля
4) после́дний, са́мый но́выйсоңгы мәгълүматларга караганда — су́дя по после́дним да́нным
соңгы мода буенча киенгән — оде́т по после́дней мо́де
фәннең соңгы сүзе — после́днее сло́во нау́ки
5) после́дний, предыду́щий, предше́ствующийсоңгы биш ел эчендә — в (за) после́дние пять лет
соңгы вакытта — за после́днее вре́мя
соңгы көннәрдә — в после́дние дни
соңгы килүендә — в после́дний свой прие́зд (прихо́д)
6) после́дний, коне́чныйсоңгы тукталыш — коне́чная остано́вка
7) заключи́тельныйсоңгы утырыш — заключи́тельное заседа́ние
соңгы сүзләре — его́ заключи́тельные слова́
8) после́дний, оконча́тельныйсоңгы вариант — после́дний ( окончательный) вариа́нт
соңгы бәя — оконча́тельная цена́
9) после́дний, вы́сший, кра́йнийсоңгы чара куллану — примени́ть кра́йнюю ме́ру
10) с.-х. по́зднийсоңгы культуралар — по́здние культу́ры
2. послелогсоңгы сортлар — по́здние сорта́
1) в словосочет. с исх. п. соотв. русским приставкам после-, по-сугыштан соңгы — послевое́нный
төштән соңгы — послеобе́денный
реформадан соңгы — порефо́рменный
октябрьдән соңгы — послеоктя́брьский
2) с местоимениями в исх. п. после́дующийшуннан соңгы эшләр — после́дующие дела́
бездән соңгы буыннар — после́дующие поколе́ния
•- соңгы тапкыр
- соңгы сүз
- соңгы хәбәрләр••соңгы бурыч — после́дний долг
соңгы җыр — лебеди́ная пе́сня
соңгы исәптә — на после́днем счету́
соңгы сәгать җитте; соңгы сәгать сукты — про́бил после́дний час
соңгы сулышын алу — испусти́ть дух; сде́лать после́дний вздох
соңгы тамчы канга кадәр — до после́дней ка́пли кро́ви
соңгы тамчыга кадәр; соңгы тамчысына кадәр — до после́дней ка́пли
соңгы тиененә кадәр — до после́дней копе́йки
соңгы чара — кра́йняя ме́ра
соңгы чик — кра́йность, после́дний преде́л, после́дняя черта́
- соңгы юлгасоңгы чиккә кадәр — до после́днего
-
12 сызлау
неперех.1) ныть, боле́ть || нытьё, больтеш сызлый — боли́т зуб
баш сызлый — голова́ боли́т
йөрәк сызлый — се́рдце но́ет
ярасы сызлый — но́ет ра́на
2) ломи́ть || ломо́табил сызлау — ломо́та в поясни́це
сөякләре сызлый (безл.) — ло́мит ко́сти
3) гуде́ть, мозжи́тьаяклар сызлый — но́ги гудя́т
•- сызлап кую
- сызлап йөрү
- сызлап тору -
13 тибү
I неперех.1) пина́ть/пинну́ть, ударя́ть/уда́рить ного́й || пино́к, уда́р ного́йтипсәң типкәнгә тип, юкса бүкәнгә тип — (посл.) пни того́, кто пина́ется, не то пни коло́ду
2) бить || бие́ние с напо́ром; заби́ть ( ключом)паровоз пары һавага тибә иде — пар из парово́за бил в во́здух
3) появля́ться/появи́ться || появле́ние на пове́рхности; выступа́ть/вы́ступить; проступа́ть/проступи́тьтимгел типкән — проступи́ла сыпь; с сы́пью (на лице и т. п.)
мыек тибә башлаган үсмерләр — ю́ноши, у кото́рых на́чали появля́ться у́сики
4)а) отдава́ть || отда́ча (ружья, струи, течения)б) прилива́ть ( о крови в голову)5) би́ться, пульси́ровать || бие́ние, пульса́ция ( сердца)II перех.тамыр тибүен санау — счита́ть пульс
1) ляга́ть, лягну́ть || ляга́ниеат тибеп имгәтә күрмәсен — ка́к бы ло́шадь не лягну́ла до уве́чья
2) тебенева́ть || тебенёвка, тебенева́ние ( добывание корма копытами из-под снега зимой)тибеп ашау — пита́ться тебенёвкой; жить на подно́жном корму́ ( зимой)
3) рыть, разгреба́ть, вороши́ть ного́й му́сор и т. п. ( о курах)4) пики́ровать/спики́ровать, напада́ть све́рху ( и схватить) || спики́рование и хвата́ние (о хищных птицах, в т. ч. об обученных к охоте орлах, соболях, кречетах и т. п.)6) разг.кире тибү — отби́ть || отби́тие (атаки и т. п.)
•- тибеп җибәрү
- тибеп очыру
- тибеп ыргыту
- тибеп ташлау
- тибеп төшерү••типкән саен — груб.; прост. на ка́ждом шагу́; куда́ ни плюнь
III сущ.типсә тимер өзәрлек — мо́лодец, что гора́; богатырём (букв. тако́й, что уда́рит ного́й - желе́зо перело́мит)
подпо́р воды́, обра́тное тече́ние в у́стьях ма́лых рек ( при паводке в основной реке)см. тж. типкен I -
14 хосусый
1. прил.1) в разн. знач. ча́стный, осо́быйхосусый шәхес — ча́стное лицо́
гомуми һәм хосусый мәсьәләләр — о́бщие и ча́стные вопро́сы
хосусый очрак — осо́бый (ча́стный) слу́чай
хосусый гаепләү — ча́стное обвине́ние
судның хосусый билгеләмәсе — ча́стное определе́ние суда́
мәсьәләне хосусый итеп алу — рассма́тривать вопро́с в ча́стном (у́зком) пла́не
2) ча́стный, частновладе́льческий, частносо́бственнический, частнопредпринима́тельскийхосусый сәүдә — ча́стная торго́вля
хосусый хуҗалык — ча́стное хозя́йство
хосусый милек — ча́стная со́бственность
хосусый эшчәнлек — частнопредпринима́тельская де́ятельность
3) ли́чныйсм. тж. шәхсихосусый тормыш — ча́стная жизнь
хосусый хатлар — ли́чные пи́сьма
4) осо́бый, осо́бенный, специа́льныйхосусый чакыру — специа́льное приглаше́ние
хосусый бер дәрт белән — с осо́бым пы́лом (чу́вством, подъёмом)
2. нареч.хосусый бер кәефлек белән — с осо́бенным настрое́нием
осо́бо, специа́льно- хосусый карамактагыхосусый чакырылган кунаклар — осо́бо приглашённые го́сти
- хосусый милек иясе
См. также в других словарях:
алу — 1. Нәр. б. кулга тотып үзеңә күчерү. Бирүчедән кабул итү хат алу. Үзеңнеке итү. 2. Бер нәрсәне икенчедән, өлешне бөтеннән аеру өстәлдән китап, коедан су, таудан таш алу 3. (Үзең белән) йөртү, ияртү ал мине үзең белән 4. Үз өстеңә эш яки йомыш… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
биләү — I. ф. 1. Нәрсәгә дә булса (мәс. җиргә, мөлкәткә) ия булу 2. күч. Үзеңә җәлеп итү, буйсындыру, чолгап алу (уйлар, хисләр һ. б. ш. тур.) 3. Нин. б. урынга урнашу, шул урынга ия булу. Билгеле бер территорияне алып тору, каплау. БИЛӘҮЛЕ ПАР –… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тултыру — 1. Берәр савытны берәр нәрсә белән тулы итү 2. Берәр нәрсә эченә башка ваграк нәрсәләр яки сыеклык салу 3. күч. Бөтен тирә юньне, барлык буш урынны биләп алу, бөтен тирә юньгә, барлык урыннарга таралу; күп булу. Нин. б. бер урынга җанлы җансыз… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
тутыру — 1. Берәр савытны берәр нәрсә белән тулы итү 2. Берәр нәрсә эченә башка ваграк нәрсәләр яки сыеклык салу 3. күч. Бөтен тирә юньне, барлык буш урынны биләп алу, бөтен тирә юньгә, барлык урыннарга таралу; күп булу. Нин. б. бер урынга җанлы җансыз… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
яулау — 1. Басып алу максаты белән, сугыш белән, яу белән бару 2. күч. Көрәшү яки тырыш хезмәт белән нәр. б. ирешү 3. күч. Биләү, биләп алу (уй, фикер, хис тур.) … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чолгавыч — иск. Кайбер аяк киемнәре (мәс. итек) эченнән аякка урау өчен тукыма кисәге аяк чуы. II. ЧОЛГАУ – ф. 1. Берәр нәрсә (чүпрәк, тукыма һ. б. белән урау, чорнау, төрү 2. Берәр кеше яки нәрсә тирәсенә килеп туплану, аны әйләндереп алу 3. Берәр нәрсә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чу — иск. Кайбер аяк киемнәре (мәс. итек) эченнән аякка урау өчен тукыма кисәге аяк чуы. II. ЧОЛГАУ – ф. 1. Берәр нәрсә (чүпрәк, тукыма һ. б. белән урау, чорнау, төрү 2. Берәр кеше яки нәрсә тирәсенә килеп туплану, аны әйләндереп алу 3. Берәр нәрсә… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
үрмәләү — 1. Яссылык өстендә бөтен гәүдә белән хәрәкәт итү, күчеп йөрү (сөйрәлүчеләр тур.). Гадәттә күп аяклылар (бөҗәкләр һ. б. ш. хайваннар) хәрәкәте тур.. Хәрәкәт итүләре белән сөйрәлүчеләрне хәтерләтә торган әйберләр тур. танклар үрмәләү 2. Нин. б.… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
чуму — 1. Баш белән суга күмелү. Нәр. б. сыеклыкка, йомшак әйбергә бөтенләй керүен, күмелүен белдерә 2. Бату карга чума чума бардык. Төшеп китү (аска, төпкә һ. б. ш.) трактор чокырга чумды 3. Берәр йомшак нәрсә эченә кереп китү, күмелү; баштанаяк… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
иңү — 1. Югарыдан түбән таба төшү күктән алтын иңгән ди. ИҢГӘН – Күктән боерылган бер алладан иңгән хокуклар 2. Бату, баю (кояш тур.) 3. Батып керү, сеңү сазга иңеп бара иде 4. Чокырланып батып керү. Иңкү урын, сай чокыр сыман урын хасил итү. Аска таба … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге
ярсулану — 1. Ахыр чиккә җитеп зәһәрләнү, ачулану, шашыну. Күңел, йөрәк тур. : берьюлы газаплы уйлар биләп алу, гомумән, ни эшләргә белмәү, үзен үзе белештермәү, рухи газаплану 2. Көчле дәрт, теләк белән ашкынып, нәрсәгәдер омтылу, алгысу. рәв. Ашкынып,… … Татар теленең аңлатмалы сүзлеге